Phàm những vị thuốc làm cho chuyển bụng đi tả hoặc hoạt nhuận (làm trơn) đại tràng thúc đẩy bài tiết được phân ra ngoài đều gọi là thuốc tả hạ. Công dụng chủ yếu của thuốc tả hạ, đại khái có thể chia làm hai điểm:
- Thanh trừ được đồ ăn lưu cữu, phân táo bón và vật chất có hại khác ở trong ruột, làm cho nó bài tiết ra theo đường đại tiện.
- Thanh nhiệt tả hỏa, làm cho thực nhiệt ủng trệ được bài tiết qua đường tả hạ. Ngoài ra thuốc tả hạ nếu cùng dùng với thuốc trục thủy, phá ứ, có thể làm tăng thêm hiệu quả điều trị trục thủy phá ứ.
Thuốc tả hạ nói chung chia làm hai loại: công hạ và nhuận hạ. Công hạ có sức công trục mạnh, thích hợp với chứng thực ở lý, chính khí chưa suy. Nhuận hạ sức thuốc hòa hoãn, co công hiệu hoạt nhuận, giảỉ quyết được nỗi khó đi đại tiện, lại không đến nỗi bị chuyển bụng đỉ tả.
Tỳ vị, đường ruột có thức ăn lưu đọng lại, phân táo bón và những chất có hại khác, hoặc có nhiệt hỏa, thực nhiệt ủng trệ, làm trở ngại công năng hoạt động của khí (khí cơ) thăng giáng thất thường mà gây bệnh, nhẹ thì tiêu đạo (tiêu dẫn), nặng phải tả hạ, làm cho cặn bã ngưng trệ được tiêu hết, sau đó chính khí có thể khôi phục được. Song liều lượng tả hạ phải thích hợp mới được. Nếu tà khí thịnh mà liều lượng nhẹ thì không giải được tà khí, tà khí ít mà liều lượng nặng thì tổn thương nguyên khí. Cho nên khi dùng thuốc phải chú ý.
Trong chương này, loại thuốc thứ nhất đều là liều lượng nặng để công hạ, sức thuốc rất mạnh, cơ thể cường tráng, chính khí vẫn thịnh mà trong lại có chứng nặng, thực tà, mới có thể dùng được. Khi vận dụng loại thuốc này, vẫn phải phân bỉệt rõ thêm tính chất lý thực thuộc loại nào, qua đó lựa chọn sử dụng những vị thuốc thích hợp. Có nhiệt, có tích trệ thì dùng vị Đại hoàng khổ hàn. Có hàn, Có tích trệ thì dùng vị Ba đậu tân ôn. Giữa hai vị thuốc nói trên (Đại hoàng – Ba đậu) dùng Phan tả diệp. Vị có thực nhiệt, ruột có phân táo bón dùng Phác tiêu, Mang tiêu, chứng nhẹ thì dùng Huyền minh phấn.
Loại thuốc thứ hai là thuốc hoãn hòa nhuận hạ, lợi dụng sức trơn nhuận của thuốc để thúc đẩy đại tiện bài tiết ra ngoài, không tổn thương tới đường ruột để sảy ra đau bụng đi ngoài. Khi vận dụng loại thuốc này cũng nên phân biệt rõ thêm tính chất tật bệnh qua đó lựa chọn sử dụng những vị thuốc thích hợp. Nếu là người hư nhược đại tiện táo bón bị kết thì dùng Hỏa ma nhân, nếu trong ruột thiếu tân dịch, đại diện táo bón thì dùng úc lý nhân. Nếu trẻ nhỏ bị chứng cam tích và người gịà bị táo bón bí kết thì dùng Lô hội. Nếu tân dịch khô,kiệt ở trong mà đại tiện cứng rắn thì dùng bài Mật tiễn đạo (người già và người hư nhược bị đại tiện táo bón bí kết cũng có thể dùng dầu thầu dầu – Tỳ ma du). Nếu đại tràng thuộc dương hư bí kết do hàn tà thì nên lựa chọn sử dụng Thạch lưu hoàng. Tóm lại, nên căn cứ vào nhiều bệnh tình cụ thể khác nhau, lựa chọn sử dụng những vị thuốc thích hợp nhất để tiến hành điều trị. Nếu không thì chẳng những không đạt được hiệu quả điều trị, trái lại, có khả năng làm cho bệnh nặng thêm
